Ο ΤΟΠΟΣ ΤΗΣ ποίησης του Τρακλ αποτελείται από ένα ενιαίο και σύνθετο ποίημα. Αυτός ο καθορισμένος κι αλλόκοτα ακριβής τόπος, που επιβάλλεται ενστικτωδώς στον αναγνώστη χάρη στη φυσικά υποβλητική δύναμη του μοτίβου της επανάληψης, και ειδικά οι συνεχείς μεταβολές του, συνιστούν ουσιαστικά το μοναδικό θέμα των επιμέρους ποιημάτων. Τα τελευταία λειτουργούν ως λεκτικά τοπία-παραλλαγές του ίδιου τόπου, σε συνθήκες αρμονικής ακολουθίας μεταξύ τους, μέσα από τη συνοχή του ενός ποιήματος.
ΕΙΝΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ της εσωτερικής πραγματικότητας του Τρακλ· η αυτοψία ενός κόσμου, που ξεδιπλώνεται ως προβολή ψυχικού τρόμου στο οπτικό πεδίο του Αυστριακού ποιητή. Οι παραστάσεις από το σκηνικό του εξωτερικού κόσμου εσωτερικεύτηκαν και αναπλάστηκαν δημιουργικά. Υπήρξαν μόνο ως υλικό. Έμειναν τα επιμέρους ποιήματα και τα σχεδιάσματά τους: συνθέσεις αυτόνομων μεταφορών, με τη συναισθηματική τους τονικότητα να ποικίλλει ως προς τη διαύγειά της, σε μιαν ασυνάρτητη, φαινομενικά, αλληλουχία εικόνων που εξελίσσεται παρατακτικά με αρμό τη σιωπή. (Κάθε επιμέρους ποίημα υπάγεται, ουσιαστικά, σε κανόνες εσωτερικής συνοχής, συνοχής που νοείται όχι με τους όρους της λογικής σκέψης, αλλά μάλλον της μουσικής σύνθεσης.) Πρόκειται για την προσπάθεια του ποιητή ν’ αντεπεξέλθει στην εξωτερική πραγματικότητα, όταν συνειδητοποιεί την πολυπλοκότητα της, βάζοντας σε τάξη ό,τι «πυρηνικά» τοπία λέξεων απέμειναν απ’ τον κατακερματισμό αυτής και της γλώσσας. Και αν φαίνεται πως ο Τρακλ ενεργοποιεί αμυντικούς μηχανισμούς απέναντι στη ζωή, επικαλούμενος την προ πολλού χαμένη παιδική του αγνότητα, για παράδειγμα, μέσα από το προσωπείο του Έλις, εντούτοις γνωρίζει πως μπορεί να μνημονεύει και να νοσταλγεί τη συγκεκριμένη εικόνα του αγοριού μόνο και μόνο γιατί ο Έλις πέθανε νωρίς. Σε διαφορετική περίπτωση θα υπόκειτο και εκείνος στον φυσικό νόμο της φθοράς.
Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ στον άνθρωπο ως πεπρωμένο, με τον τελευταίο να μην μπορεί να κάνει τίποτε άλλο από το να υπάρξει μέσα στα όρια που εκείνο τού θέτει. Ο τόπος του Τρακλ δεν είναι τόπος αγωνίας του θανάτου, μα αγωνίας της ίδιας της ύπαρξης και απαντάει αντιπαραβάλλοντας το πολύπλοκο στο πολύπλοκο και το κατακερματισμένο στο κατακερματισμένο, μ’ έναν ωστόσο αυστηρά προσωπικό τρόπο. Η εσωτερική πραγματικότητα του Τρακλ και η εξωτερική πραγματικότητα συντίθενται από τα ίδια υλικά, διέπονται από κοινούς φυσικούς νόμους και εξελίσσονται ως μεμονωμένα γεγονότα με ισχυρούς, αν και συχνά μυστηριώδεις, νομοτελειακούς δεσμούς.
ΗΔΗ ΣΗΜΕΙΩΘΗΚΕ Ο λειτουργικός χαρακτήρας της επανάληψης στην ποίηση του Τρακλ ως κύριος τρόπος υποβολής του αναγνώστη σε αυτή. Μπορεί λοιπόν η επανάληψη να ανάγεται σε πολύ προφανές και εμφατικό ιδιαίτερο γνώρισμα του συγκεκριμένου τόπου, ωστόσο δεν υπάρχει απλά ως συντελεστικό στοιχείο δημιουργίας του ανοίκειου εφιαλτικού κλίματος ή της μαγικά τελετουργικής αίσθησης που τον χαρακτηρίζουν, δίκην μηχανικής τεχνοτροπίας, και στον «φλοιό» του ενός ποιήματος, αλλά ως πυρήνας.
Η ΕΜΜΟΝΗ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ των ίδιων σημάτων προσδίδει σε αυτά αρχετυπική διάσταση, που παραπέμπει στην αρχή της δημιουργίας, στην επαναλαμβανόμενη μεταβατική στιγμή γέννησης-θανάτου-γέννησης. Κάθε σήμα (λέξεις που δηλώνουν χρώμα ή προκαλούν έντονους χρωματικούς συνειρμούς, πλάσματα από το ζωικό βασίλειο, δέντρα και λουλούδια, νεκρές ή ζωντανές ανθρώπινες φιγούρες, μέλη και σημεία του σώματος, εικόνες και στοιχεία της φύσης, καταστάσεις, αντικείμενα, θρησκευτικά σύμβολα και λεκτικά σχήματα –ένα επίθετο, για παράδειγμα, στον συγκριτικό βαθμό χωρίς όμως σαφές αναφορικό σημείο σύγκρισης· πιθανώς μοτίβο όξυνσης των ιδιοτήτων της προσδιοριζόμενης απ’ το επίθετο οντότητας, μες στην ποίηση: δείγμα ότι τα πράγματα χάνουν την αρχική τους υπόσταση κι εντάσσονται σε μια νέα ποιητική πραγματικότητα – μεμονωμένες λέξεις ή και ολόκληρες φράσεις), κάθε σήμα παρατηρείται στις παραλλαγές του και στενά εξαρτημένο από το νοηματικό περιβάλλον μέσα στο οποίο φανερώνεται και τις εκάστοτε συνθήκες ρυθμού που προκύπτουν από την πλοκή των στίχων, παύει να είναι μονοσήμαντο· παρουσιάζεται στα πολλαπλά επίπεδα λειτουργίας του μέσα στο σχετικά περιορισμένο ποιητικό γλωσσικό σύστημα του Τρακλ και καθώς προσδιορίζεται από μια σειρά διαφορετικών ερμηνευτικών προσεγγίσεων (από την πλέον κοινή του χρήση στην καθημερινή γλώσσα έως την ενδεχόμενη βιβλική του σημασία), αποκτά μεγαλύτερη συναισθηματική, ψυχολογική και γλωσσική ακρίβεια, εκπληρώνοντας έτσι τον πνευματικό του προορισμό. Η ποίηση του Τρακλ καθίσταται τόπος αξιοσημείωτης πληρότητας, δύναμης και βάθους.
Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΠΟΥ δημιουργείται από την ποίησή του είναι εκείνη της διαρκούς κίνησης των ίδιων πλασμάτων και αντικειμένων στον ίδιο πάντα αδιέξοδο τόπο. Κίνηση που αδυνατεί να προβληθεί ως χρονική πρόοδος. Παρελθόν και μέλλον μετουσιώνονται σε ένα αιώνιο, άχρονο ουσιαστικά, παρόν, στο οποίο έχει εκπέσει ο κόσμος. Δίνεται η αντιφατική εντύπωση της στασιμότητας των πάντων μέσα από την αέναη δράση τους: τον περιοδικό χαμό και την ανάπλασή τους. Κάθε ύπαρξη υπάγεται στην ανηλεή παρουσία του χρόνου.
ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΤΟΠΟ του Τρακλ κατοικεί μια πλειάδα συμβολικών, συχνά φασματικών στη θέασή τους, ανθρώπινων μορφών. Είναι ο Έλις, τα βρέφη, τα παιδάκια, τα φτωχά εγκαταλειμμένα ορφανά: ενθύμια του χαμένου Παράδεισου της παιδικής ηλικίας. Είναι ο Ελιάν: μορφή παρακμής και αυτογνωσίας στην ομώνυμη μακροσκελή ελεγεία μέσα από την καταιγιστική διαδοχή εικόνων αφθονίας και σήψης μιας σκοτεινής φύσης· είναι ο έφηβος Κάσπαρ Χάουζερ: ο άνθρωπος χωρίς ταυτότητα που δεν μπορεί να επικοινωνήσει με τους άλλους· είναι η υπηρέτρια, ο βοσκός, ο ψαράς, ο κυνηγός, ο γεωργός και άλλες ταπεινές μορφές ανθρώπων· είναι η οικογένεια: η παρουσία του πατέρα, της μητέρας, του αδελφού και συχνότερα της αδελφής· είναι ο οδοιπόρος (χαμένος στα σκοτεινά μονοπάτια των τοπίων του Τρακλ), ο ξένος, ο νεκρός και οι αθώες μορφές των αγέννητων ανθρώπων· είναι οι στρατιώτες: έντρομοι ήρωες-θύματα της παραφροσύνης του πολέμου· είναι η Μαρία, ο Ιησούς, οι μοναχοί, ο Σεβαστιανός: φιγούρες που συνδέονται με τη Χριστιανική Εκκλησία και οξύνουν το αίσθημα πνευματικής αποξένωσης· είναι οι προσωποποιήσεις του Πνεύματος του Κακού: οι λεπροί, ο δαιμονισμένος, ο φονιάς, το ανθρώπινο Γένος που κατοικεί στις πόλεις· και είναι ακόμα οι ερωτευμένοι, ο μεθυσμένος, ο σκεπτικός, ο έρημος άντρας, κ.ά. Όλες αυτές οι μορφές, μέσα από τις οποίες ο Τρακλ αφηγείται την εσωτερική του πραγματικότητα, δεν αποτελούν παρά συντρίμμια ενός κατακερματισμένου εγώ. Στην ένωσή τους συνθέτουν τον Απομονωμένο άνθρωπο, όπως αυτός αποκαλύπτεται στο ποίημα Άσμα του Απομονωμένου.
ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ που διαχωρίζει τον εαυτό του από τις ποικίλες όψεις του μοντέρνου τρόπου ζωής. Βιώνει την πόλη ως χώρο απανθρωπιάς, αρρώστιας, ηθικής παρακμής, απελπισίας και θανάτου. Ένα άψυχο, ψυχρό και απειλητικό περιβάλλον είναι ο σύγχρονος κόσμος για τον άνθρωπο αυτόν, με την αίσθηση της αποξένωσης απ’ τον συνάνθρωπο, την κοινωνία και τους θεσμούς της, το στενό οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον, ακόμα και από το άλλοτε ασφαλές και προστατευτικό καταφύγιο του φυσικού κόσμου, ν’ αυξάνεται ολοένα. (Τα όρια του εκφυλισμένου μοντέρνου κόσμου έχουν επεκταθεί· το εφιαλτικά δαιμονικό σκηνικό της φύσης, μέσα από την εξπρεσιονιστική εικονοποιία του Τρακλ, εξυπηρετεί ως εξωτερίκευση της ψυχικής κατάστασης του Απομονωμένου ανθρώπου.) Λογική συνέπεια: η αποξένωση του ατόμου από τον ίδιο του τον εαυτό και καθώς αυτή η αίσθηση αφορά τον πυρήνα της ύπαρξης του, εν τέλει, το άτομο βιώνει το αίσθημα της εγκατάλειψης κι απόρριψης από τον Θεό και την κοσμική Του τάξη.
ΕΙΝΑΙ, ΛΟΙΠΟΝ, ΤΟ θρησκευτικό αίσθημα του ανθρώπου αυτού, κι όχι η θρησκευτική του πίστη, που αναζητά και βρίσκει ζωτικό χώρο στον τόπο της ποίησης του Τρακλ. Ένα αίσθημα που διαρκώς αναδιπλώνεται εσωτερικά μέσα από μια σειρά οραμάτων και εσχατολογικών εικόνων που προκαλείται αφενός από την αποξένωση που το άτομο δοκιμάζει στη σχέση του με τη Χριστιανική Εκκλησία, καθώς, εξαιτίας των απαγορεύσεων και των θεμελιωδών της δογμάτων περί αμαρτίας και εξαγοράς, ο έκπτωτος άνθρωπος του προπατορικού αμαρτήματος, ο άνθρωπος που λαχτάρα να λυτρωθεί από τα μαρτύρια της αμαρτωλής του ύπαρξης, δεν βρίσκει καμία λυτρωτική δύναμη ή τρόπο επανένωσης με το Θείο μέσα από την παραδοσιακή χριστιανική θεολογία (βαθμιαία χάνει την ελπίδα του σε αυτή) και αφετέρου από την παραφροσύνη του ραγδαία τεχνολογικά αναπτυγμένου μοντέρνου πολιτισμού των αστικών κέντρων και την παράνοια του πολέμου, που φέρνουν τον Απομονωμένο άνθρωπο μπροστά στο σκοτεινό και ακατανόητο πλέον πρόσωπο του Θεού.
Ο ΑΧΡΟΝΟΣ ΤΟΠΟΣ της ποίησης του Τρακλ δεν μπορεί να προσφέρει κανενός είδους λύτρωση, ακόμη και όταν προστρέχει σε μάλλον ενστικτώδεις παγανιστικούς τρόπους, αφού η φύση πλέον λειτουργεί ως αντικατοπτρισμός εικόνων της απαίσιας, παρακμιακής ατμόσφαιρας της πόλης. Μέσω ενός ποιητικού λόγου, που χρησιμοποιεί στο έπακρο τη δύναμη της συμβολικής γλώσσας του εξπρεσιονισμού, καθ’ όλα ελεγχόμενου, παρά την παραληρηματική του εκφορά, και υποταγμένου στις δυνάμεις του ποιητή, βιώνεται το αρχέγονο πνευματικό άγχος του ανθρώπου ν’ αντεπεξέλθει στη μοίρα του και τις φυσικές δυνάμεις ενός Υπέρτατου Όντος. Κι εκεί ακριβώς αναγνωρίζεται ως τραγικά διαχρονικός αυτός ο Λόγος.
ΚΑΘΩΣ ΕΡΧΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ σε επαφή με την ποίηση του Τρακλ, εισέρχεται σε έναν τόπο όπου η σιωπή, είτε ως μουσική παύση, είτε ως συνθήκη του συγκεκριμένου περιβάλλοντος, δεσπόζει. Δεν παύει όμως κάθε πλάσμα κι αντικείμενο μέσα σ’ αυτόν να διέπεται από τη δυνατότητα του Λόγου· να περιέχει έναν ολόκληρο κόσμο ήχων που δεν έχουν ακουστεί ξανά. Απαιτείται υπομονή κι αμοιβαία σιωπή από τον αναγνώστη –καταστάσεις ενός ρόλου που πρώτα ο ίδιος ο Τρακλ επωμίστηκε– προκειμένου και σε εκείνον να αποκαλυφθεί, σε όλο το φάσμα των τονικών της αποχρώσεων, η μέσα φωνή κάθε οντότητας του κλειστού αυτού κόσμου.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
