ΜΠΑΛΑΝΤΕΣ του ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΥ της ΑΠΑΧΗ. Αξεπέραστη σκληρότητα και θρασύτητα του Voyou χαρακτήρα του, του έφηβου επαναστάτη. Μετριοφροσύνη και ανθρώπινη φύση πολλών εκεί.
ΜΕΓΑΛΗ ΠΛΗΜΜΥΡΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ που ξεχείλισε από την πληγή του 1797. Και πικρότερο ρυάκι από το 1870. ΑΝΤΟΧΗ γάτας.
Χούφταλα χορτασμένα, πώς ξεπουλήσατε μια ολόκληρη ζωή, πώς υπήρξατε κάτι διαφορετικό απ' ό,τι είχατε ονειρευτεί; Εγώ απελπίζομαι τρεις φορές τη μέρα: βλαστημώ και καταριέμαι τους πάντες· ακόμη κι εμένα. Ο Ναπολέων εκστρατεύει κατά της Ρωσίας. Δες πώς μαραίνονται τα κόκκινα τριαντάφυλλα του φθινοπώρου. Τι; Δεν πας όπου φυσάει ο άνεμος; Μα είσαι ηλίθιος; Αυτό είναι το αληθινό πρόσωπο του ανθρώπου: καθαρό σαν ήλιο φθινοπώρου που καθρεφτίζεται σε μάτια βουρκωμένα. (Τα δάκρυα είναι σαν τα νομίσματα!) Εκείνος –μαύρος βασιλιάς στην σκακιέρα– αναζητάει τον σωσία του. Πρωί πρωί ξεκινάει για το Παρίσι.
Ω εσείς, κοντά στη φωτιά, που ξέρετε τον υπερφυσικό ουρανό και τους οιωνούς διαβάζετε των άστρων - σηκώστε το βλέμμα ψηλά και δείτε προς τα εδώ: υπάρχω: άστρο καινό που ανατέλλει. Η πλήρης ύπαρξή μου καίει κι εκτυφλωτικά θεόρατη φέγγει τέτοιο ένα φως που το βαθύ Στερέωμα πλέον δεν μου αρκεί. Αφήστε η λάμψη μου στον μύχιο εαυτό σας να εισέλθει: ω, βλέμματα σκοτεινά και σκοτεινές καρδιές: Μοίρες σάς κατακλύζουν νυχτερινές. Ποιαν έρημο, Ποιμένες, υπάρχω τώρα εντός σας! Μεμιάς κατέκτησα τον χώρο. Μην απορείτε: το μέγα αρτόδεντρο έριχνε έναν ίσκιο - κι αυτόν εγώ τον έστειλα. Ω εσείς θαρραλέοι, αν ξέρατε πώς λάμπει τώρα στα ατενή σας πρόσωπα το μέλλον. Στο δυνατό αυτό φως θα συμβεί ό,τι Σπουδαίο. Την εχεμύθειά σας εμπιστεύομαι - για εσάς, ψυχές γεμάτες
πίστη,
όλα εδώ έχουν φωνή: η φλόγα μιλάει κι η βροχή, ο άνεμος και τ' αποδημητικά πουλιά - κι αυτό που είστε τίποτε δεν ξεπερνά και δεν μεγαλώνει, αν η έπαρση το τρέφει. Και τα πράγματα δεν τα κρατάτε στο Κενό του στήθους σας για να τα βασανίσετε. Καθώς η ευφροσύνη μες στον Άγγελο ξεχύνεται, έτσι σαλεύει εντός σας το Επίγειο. Κι αν ξάφνου άρπαζε φωτιά μια βάτος, θ' ακούγατε από μέσα της να σας καλεί ο Αιώνιος - κι αν Χερουβείμ να περπατήσουν καταδέχονταν κι εκεί που βόσκουν τα κοπάδια σας πλησίαζαν, δεν θα
σαστίζατε:
θα πέφτατε στο χώμα με το πρόσωπο, θα προσκυνούσατε και γη τον τόπο αυτόν θ' αποκαλούσατε.
Κι έτσι θα ήταν. Πρέπει να είναι κάτι Νέο για το οποίο η Οικουμένη πάσχει να διευρυνθεί. Τι είναι μια βάτος για μας: ο Θεός συναισθάνεται τον
εαυτό Του
σε νεαρής γυναίκας μέσα την κοιλιά. Είμαι ολοφάνερα εκείνο το ζεστό εντός, που σας οδηγεί.
Πάσχιζε ο Άγγελος να του εξηγήσει, κι έσφιγγε ο άντρας τις γροθιές του: μα δεν βλέπεις πως είναι ολόδροση σαν όρθρος Θεού σε κάθε πτυχή της;
Τον κοίταξε εκείνος σκυθρωπός - και μόνο ψιθύρισε: τι έπαθε λοιπόν, τι έτσι την άλλαξε; Κι ο Άγγελος κραύγασε: ακόμη δεν κατάλαβες, ξυλουργέ; Το έργο Του πραγματωσε μες στη γυναίκα αυτή ο Θεός.
Επειδή φτιάχνεις σανίδες -με τόσην έπαρση- θέλεις, αλήθεια, να σου απολογηθεί Αυτός που, ταπεινός, το ίδιο ξύλο κάνει φύλλα να βγάζει κι άνθη;
Κι εννόησε ο άντρας τον Λόγο του Αγγέλου. Κι έντρομο σήκωσε το βλέμμα - μα είχε ο Άγγελος χαθεί. Κι έβγαλε τον χοντρό σκούφο του ο Ιωσήφ και δόξασε τον Θεό.
Εύκολα ακόμη στην αρχή οδοιπορούσε - και μόνο σε ανήφορο, καμιά φορά, το Θαύμα ένιωθε που ήδη κυοφορούσε -, στεκόταν τότε κι έπαιρνε ανάσες στα βουνά,
ψηλά, της Ιουδαίας. Γύρω της εκτεινόταν η αφθονία η δική της -όχι της γης- και γνώριζε προχωρώντας: το μεγαλείο που τώρα
αισθανόταν
ποτέ δεν βίωσε κανείς.
Κι αυτό την βίαζε ν' απλώσει χέρια στην άλλη: την πιο μεγάλη, ετοιμόγεννη κοιλιά. Διστακτικά είχε η μια την άλλη πλησιάσει κι αμοιβαία ψηλαφούσαν ενδύματα, μαλλιά.
Πλήρης η κάθε μια από την ιερότητά της, προστάτευε τη Συγγενή στην αγκαλιά της. Αχ! ο Σωτήρας: άνθος ακόμη μες στο σώμα της Μαρίας, ενώ ο Βαπτιστής μέσα στης θείας της την κοιλιά σκιρτούσε ήδη το δικό του μέρισμα χαράς.
Δεν τρόμαξε γιατί ήλθε ο Άγγελος μέσα - (το ήξερε πως θα συμβεί) κι ελάχιστα -καθώς κανείς ξαφνιάζεται, σαν ηλιαχτίδα ή το φεγγάρι, νύχτα, στο δώμα του φανεί - το βλέμμα φρόντισε από τη μορφή του Αγγέλου
ν' αποστρέψει -
μόλις που διαισθανόταν τι επώδυνη είναι για τους Αγγέλους αυτή η παραμονή. (Ω πόσο ήταν αγνή: αν κατορθώναμε να εννοήσουμε αυτήν τη σκέψη. Σάμπως και μια ελαφίνα κάποτε στο δάσος ξαπλωμένη δεν σάστισε το ίδιο, όταν ένιωσε εντός της, αν και ποτέ
δεν είχε ζυγαρώσει,
σχήμα ο Μονόκερως να παίρνει, το άσπιλο ζώο, που πλάστηκε από φως.) Όχι γιατί ήλθε ο Άγγελος μέσα, αλλά γιατί έγειρε όψη νεαρού τόσο στενά στο πρόσωπό της, ώστε το βλέμμα του ενώθηκε με το δικό της, σαν να 'χε όλος ο τόπος ξάφνου γύρω τους αδειάσει κι ό,τι εκατομμύρια κόσμου έβλεπαν κι έπρατταν κι
έπασχαν,
συστρεφόταν εντός τους: αυτή μόνο κι αυτός - οφθαλμός και νομή του οφθαλμού, βλέμμα και οπτασία
του
πουθενά αλλού - στο ίδιο σημείο, το ένα και μόνο: δες, κάτι τέτοιο τρομάζει. Κι οι δυο δοκίμασαν τον τρόμο.
Για ν' αντιληφθείς πώς ήταν, τότε, εκείνη, πρέπει πρώτα να καλέσεις τον εαυτό σου σ' έναν τόπο όπου κολώνες συγκρατούν την οροφή του Εντός σου - όπου σκάλες νιώθεις κι επικίνδυνα αψίδες γεφυρώνουν τα βάραθρα ενός χώρου, χτισμένου με τέτοια προσοχή που πλέον δεν μπορείς ούτε μια πέτρα του να φύγεις, γιατί θα σωριαστείς. Κι όταν τόσο ευρύχωρος καταστείς, κι όλα εντός σου γίνουν πέτρα, τοίχος κι ανήφορος και θόλος και προοπτική -, δοκίμασε και με τα δύο χέρια το μεγα παραπέτασμα, που κρέμεται μπρος στη μορφή σου, να παραμερίσεις λίγο: εκεί η λάμψη υψηλών αντικειμένων, εκεί εμποδίζεται η ανάσα κι η αφή. Παλάτια ορθώνονται μέσα από άλλα παλάτια, σκάλες ξεχύνονται ολοένα πιο πλατιές μέσα απ' τις κουπαστές και πάνω ξεπροβάλλουν σε κράσπεδα, που η θέα τους και μόνο σε ζαλίζει. Κι ακόμη: σύννεφα καπνού απ' τα λιβανιστήρια θολώνουν το σχήμα κάθε Κοντινού - το Απώτατο, όμως, κάθετα με τις αχτίδες του εντός σου
σημαδεύει -
κι αν τώρα φλόγας όστρακο διάφανη λάμψη τρεμοπαίξει πάνω σ' ενδύματα που αργά πλησιάζουν: αυτό πώς θα το αντέξεις; Εκείνη όμως έφτασε και σήκωσε το βλέμμα σε όλα αυτά: να δει. (Ένα μικρό κορίτσι ανάμεσα σε γυναίκες, ένα παιδί.) Κι ήσυχη ανέβηκε, γεμάτη αυτοπεποίθηση, προς μία πολυτέλεια που σάλευε αυτάρεσκα: τόσο βαθιά είχε φυτευτεί ο έπαινος στην καρδιά της και είχε πλέον υπερβεί τα έργα των ανθρώπων. Κι ευφρόσυνα στα εσώτερα σημεία παραδιδόταν: οι γονείς νόμιζαν πως την καθοδηγούσαν, κι ο Αρχιερέας, απειλητικός με το κόσμημα στο στήθος, φάνηκε να την υποδεχτεί: μα εκείνη τα χέρια άφησε κι έτσι μικρή διάβηκε μέσ' απ' το πλήθος για τη μοίρα, που την περίμενε έτοιμη ήδη, ψηλότερη από τη Στοά, κι από τον Ναό ακόμη πιο βαριά.
Ω πόσο στους Αγγέλους στοίχισε, που σε ψαλμούς δεν έσπευσαν καθώς κανείς ξεσπάζει σε λυγμούς, παρ' ότι γνώριζαν: τη νύχτα αυτή θα γεννηθεί Μητέρα για τον Γιο, τον Έναν, που σύντομα θα εμφανιστεί.
Σιωπηλοί ψηλά αιωρούνταν κι έδειχνε το χέρι τους εκεί που, απόμερη, βρισκόταν η αγροικία του Ιωακείμ - κι ένιωθαν εντός τους και στον χώρο να πυκνώνει κάτι αγνό, μα δεν έπρεπε κανείς να κατέλθει σε Αυτόν.
Γιατί είχε ήδη το ζευγάρι ταραχθεί από το γεγονός. Και μια γειτόνισσα ήλθε, κι έκανε πως ήξερε τα πάντα, και
δεν γνώριζε το πώς -
κι ο γέροντας, προσεκτικός, πήγε και έπαψε τον μυκηθμό μιας σκούρας αγελάδας. Αφού ποτέ κάτι παρόμοιο δεν είχε
Το 1847 στο Λονδίνο, μια ομάδα νεαρών θαυμαστών του Κητς συναντιόταν τακτικά και συζητούσε περί τέχνης. Ήταν αποφασισμένοι να επιφέρουν επανάσταση στην ποίηση και στην ζωγραφική. Κάτι τέτοιο σήμαινε πως θα έχαναν κάθε δικαίωμά τους ως πολίτες, στην Αγγλία. Διέθεταν όλες εκείνες τις αρετές που το Αγγλικό κοινό δεν συγχωρεί ποτέ: νιάτα, δύναμη και ενθουσιασμό. Η σάτιρα τούς απέτιε τον συνήθη φόρο τιμής, τον οποίο οι μετριότητες αποδίδουν στην μεγαλοφυΐα, τυφλώνοντας το Αγγλικό κοινό ως προς το ευγενές και το ωραίο, μην μπορώντας, ωστόσο, να βλάψει ούτε στο ελάχιστο τον καλλιτέχνη. Η πλήρης διαφωνία τους με τα τρία τέταρτα των Άγγλων συνιστούσε πρωταρχικό στοιχείο πνευματικής υγείας και βαθιά πηγή παρηγοριάς σε κάθε περίπτωση πνευματικής αμφιβολίας.
Αυτοί οι νέοι αυτοαποκλήθηκαν Προραφαηλίτες γιατί, εναντιωμένοι στις εύκολες αφαιρέσεις του Ραφαήλ,² πίστεψαν πως είχαν ανακαλύψει έναν ισχυρότερο ρεαλισμό φαντασίας, έναν πιο προσεγμένο ρεαλισμό τεχνικής, μια ατομικότητα πιο έντονη.
[Ο Ηλίανθος και ο Κρίνος]
Ακούσατε, φαντάζομαι, έστω λίγοι, για δύο λουλούδια που συνδέονται με το κίνημα του Αισθητισμού στην Αγγλία, τα οποία, όπως λέγεται, (εσφαλμένα, σας βεβαιώνω) συνιστούν την τροφή κάποιων αισθητικά καλλιεργημένων νέων. Επιτρέψτε μου, λοιπόν, να σας αποκαλύψω τον λόγο για τον οποίο αγαπάμε τον κρίνο και τον ηλίανθο: παρά τους ισχυρισμούς του κ. Γκίλμπερτ,³ δεν πρόκειται, σε καμία περίπτωση, για μόδα χορτοφαγίας· αυτά τα δύο υπέροχα λουλούδια συνιστούν στην Αγγλία τα τελειότερα πρότυπα σχεδίου, τα πλέον ενδεδειγμένα, κατά τρόπο φυσικό, για την διακοσμητική τέχνη – η φανταχτερή, λιονταρίσια ομορφιά του ενός και το πολύτιμο κάλλος του άλλου προσφέρουν στον καλλιτέχνη την πλήρη, την τέλεια απόλαυση. Όσο για εσάς: μην αφήνετε ούτε ένα άνθος στα λιβάδια σας που δεν τυλίγει με τους έλικες του τα μαξιλάρια σας, ούτε ένα φυλλαράκι στα τιτάνια δάση σας που δεν χαρίζει το σχήμα του στο διακοσμητικό σχέδιο, ούτε ένα κυρτό κλαδάκι αγριοτριανταφυλλιάς ή ρεικιού που δεν ζει για πάντα στην λαξεμένη αψίδα ή στο μαρμάρινο παράθυρο, ούτε ένα πουλί στον αέρα σας που δεν σκορπίζει το ιριδίζον θαύμα του χρώματός του, τις θεσπέσιες καμπύλες τροχιές των φτερούγων του κατά το πέταγμά του, για να καταστήσει ακόμη πιο πολύτιμη την πολυτιμότητα του λιτού διακόσμου.
Καθένας μας ξοδεύει τις ημέρες του αναζητώντας το μυστικό της ζωής. Λοιπόν, το μυστικό της ζωής βρίσκεται στην τέχνη.
[Το Μυθιστόρημα και το Δράμα]
Το μυθιστόρημα δεν σκότωσε το θέατρο, όπως πασχίζουν να μας πείσουν κάποιοι κριτικοί. Η ρομαντική περίοδος της Γαλλίας καταδεικνύει πως τα έργα των Μπαλζάκ⁴ και Ουγκό⁵ μεγάλωσαν μαζί, δίπλα δίπλα – ή, μάλλον, συμπληρωματικά το ένα με το άλλο, μολονότι κανένας από τους δύο δημιουργούς δεν το αντιλήφθηκε. Το δράμα είναι το σημείο συνάντησης τέχνης και ζωής· πραγματεύεται, όπως είπε ο Ματσίνι,⁶ όχι απλώς τον άνθρωπο, αλλά τον κοινωνικό άνθρωπο, τον άνθρωπο σε σχέση με τον Θεό και με την ανθρωπότητα. Συνιστά προϊόν μίας περιόδου σπουδαίας εθνικής, συμπαγούς ενέργειας. Είναι ανέφικτο χωρίς το εξευγενισμένο κοινό, και ανήκει σε εποχές όπως εκείνη της Ελισάβετ στο Λονδίνο και του Περικλή στην Αθήνα. Είναι κομμάτι ενός τόσο μεγαλοπρεπούς, ηθικού και πνευματικού πάθους, σαν αυτό που ανέκυψε στην Ελλάδα μετά την συντριβή του Περσικού στόλου και στους Άγγλους μετά το ναυάγιο της Ισπανικής αρμάδας.
Ο Σέλλεϋ⁷ αισθάνθηκε πόσο ελλιπές ήταν το κίνημά μας από αυτήν την άποψη, και έδειξε σε μία σπουδαία τραγωδία πώς θα καθήρε την εποχή μας «δι’ ελέους και φόβου»· καίτοι, σε πείσμα των «Τσέντσι»,⁸ το δράμα παραμένει μία από τις καλλιτεχνικές μορφές, μέσα από τις οποίες η διάνοια της Αγγλίας, μάταια, αναζητάει διέξοδο και έκφραση.
[Όπου δεν γίνεται Λόγος περί Ηθικής]
Στα έθνη, όπως και στα άτομα, αν το πάθος για δημιουργία δεν συνοδεύεται από την κριτική, την αισθητική ικανότητα, είναι βέβαιο πως θα αποδυναμωθεί. Η λογοτεχνία σας δεν χρειάζεται μιαν αυξημένη αίσθηση ή εποπτεία ηθικής. Δεν πρέπει να μιλάμε για ηθικό ή ανήθικο ποίημα. Τα ποιήματα είναι ή καλογραμμένα ή κακογραμμένα· αυτό είναι όλο. Κάθε στοιχείο ηθικής τάξης ή υπαινικτικής αναφοράς σε ένα πρότυπο Καλού ή Κακού στην τέχνη συχνά είναι σημάδι ενός ατελούς οράματος. Κάθε καλό έργο στοχεύει σε μία αμιγώς καλλιτεχνική επίδραση. Μα όπως στις πόλεις σας, έτσι και στην λογοτεχνία απουσιάζει η αυξημένη ευαισθησία προς το ωραίο. Κάθε υψηλό έργο δεν είναι απλώς εθνικό, μα παγκόσμιο. Η πνευματική ελευθερία θα σας δώσει απλόχερα ζωή κι αέρα να ανασάνετε. Από εμάς θα μάθετε τα κλασικά όρια της μορφής. Αγαπήστε την τέχνη για την τέχνη και τότε ό,τι χρειάζεστε θα σας δοθεί. Αυτή η αφοσίωση στην ομορφιά, στην δημιουργία του ωραίου, είναι η δοκιμασία όλων των σπουδαίων πολιτισμών· αυτή καθιστά την ζωή κάθε πολίτη Μυστήριο και όχι εικασία. Γιατί ο χρόνος μόνο το Ωραίο δεν μπορεί να φθείρει. Οι φιλοσοφικές θεωρίες χάνονται, σκορπάνε σαν την άμμο, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις διαδέχονται η μία την άλλη, όμως το ωραίο είναι χαρά σε κάθε εποχή και κτήμα της αιωνιότητας.
[Να συμπληρώσει η Αμερική το Κίνημα]
Πιθανώς θα απευθυνθούμε σε εσάς για να συμπληρώσουμε και να τελειοποιήσουμε το σπουδαίο κίνημα μας· γιατί υπάρχει κάτι το Ελληνικό στον αέρα και στον κόσμο σας, κάτι πιο μεγαλόπνοο στην Ελισαβετιανή χαρά και δύναμη του από αυτό που ο αρχαίος μας πολιτισμός μπορεί να μας προσφέρει. Γιατί εσείς, τουλάχιστον, είστε νέοι· δεν σας ποδοπατούν πεινασμένες γενεές και το παρελθόν δεν σας χλευάζει με τα ερείπια μιας ομορφιάς, της οποίας το μυστικό της δημιουργίας της έχετε απωλέσει. Αυτή η πλήρης απουσία παράδοσης, για την οποία ο Ράσκιν⁹ πίστευε πως θα λεηλατήσει απ’ τα ποτάμια σας το γέλιο και από τα λουλούδια σας το φως, μπορεί να συνιστά την πηγή της ελευθερίας και της δύναμής σας. Να μιλάς, στην λογοτεχνία, με το τέλειο ήθος των ζωικών κινήσεων και το άμεμπτο συναίσθημα των δέντρων και της χλόης δίπλα στον δρόμο, ορίστηκε από έναν δικό σας μεγάλο ποιητή¹⁰ ως ο απόλυτος θρίαμβος της τέχνης· θρίαμβο, τον οποίον μόνο εσείς είστε προορισμένοι ανάμεσα στα έθνη να πετύχετε. Γιατί οι φωνές που κατοικούν στην θάλασσα και στα βουνά δεν είναι μόνο η περιούσια μουσική της ελευθερίας. Άλλα μηνύματα κρύβονται στο θαύμα των ανεμόδαρτων κορυφών και στην επιβλητικότητα των βουβών βαράθρων – μηνύματα που, αν τα αφουγκραστείτε με προσοχή, μπορεί να σας αποδώσουν το μεγαλείο κάποιας καινούργιας φαντασίας, το θαύμα κάποιας καινούργιας ομορφιάς.
Σημειώσεις: 1. Τζον Κητς [John Keats, 1795-1821]: από τους σημαντικότερους ποιητές του Αγγλικού Ρομαντικού κινήματος.
2. Ραφαήλ ή Ραφαέλ Σάντσιο [Raffaello Sanzio, 1483-1520]: Ιταλός ζωγράφος και αρχιτέκτονας της ύστερης Αναγέννησης.
3. Άλφρεντ Γκίλμπερτ [Sir Alfred Gilbert, 1854-1934]: Άγγλος καινοτόμος γλύπτης που συμμετείχε στο κίνημα της Νέας Γλυπτικής [The New Sculpture] στην Βρετανία, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα.
4. Ονορέ ντε Μπαλζάκ [Honorι de Balzac, 1799-1850]: Γάλλος μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας.
5. Βίκτορ Ουγκό [Victor-Marie Hugo, 1802-1885]: Γάλλος δραματουργός, μυθιστοριογράφος και ποιητής. Η σημαντικότερη, ίσως, μορφή του Γαλλικού Ρομαντισμού.
6. Τζιούζεπε Ματσίνι [Giuseppe Mazzini, 1805-1872]: Ιταλός φιλόσοφος και πολιτικός.
7. Πέρσυ Μπης Σέλλεϋ [Percy Bysshe Shelley, 1792-1822]: από τους σημαντικότερους Άγγλους Ρομαντικούς ποιητές.
8. Οι Τσέντσι [The Cenci]: δράμα, γραμμένο σε στίχους, το καλοκαίρι του 1819, εμπνευσμένο από την ομώνυμη –υπαρκτή– ιταλική οικογένεια. Το έργο, ωστόσο, δεν ανέβηκε εξαιτίας του θέματος της αιμομιξίας που πραγματεύεται. Εν τέλει παρουσιάστηκε στο κοινό του Λονδίνου, το 1922.
9. Τζον Ράσκιν [John Ruskin, 1819-1900]: Άγγλος συγγραφέας, ζωγράφος και κριτικός τέχνης.
10. Αναφορά πιθανότατα στον Αμερικανό ποιητή Ουόλτ Ουίτμαν [Walt Whitman, 1819-1892].
